ธาตุสังยุต

นานัตตวรรคที่ 1

อรรถกถาธาตุสูตรที่ 1

พึงทราบวินิจฉัยในธาตุสูตรที่ 1 แห่งนานัตตวรรค ดังต่อไปนี้.
ความที่ธรรมมีสภาพต่างกัน ได้ชื่อว่า ธาตุ เพราะอรรถว่า เป็น
สภาวะ กล่าวคือมีอรรถว่ามิใช่สัตว์ และอรรถว่าเป็นของสูญ ดังนี้
ชื่อว่า ความต่างแห่งธาตุ. ในบทเป็นต้นว่า จกฺขุธาตุ ความว่า จักขุ-
ปสาท ชื่อว่า จักขุธาตุ, รูปารมณ์ ชื่อว่า รูปธาตุ, จิตที่มีจักขุปสาท
เป็นที่อาศัย ชื่อว่า จักขุวิญญาณธาตุ. โสตปสาท ชื่อว่า โสตธาตุ,
สัททารมณ์ ชื่อว่า สัททธาตุ, จิตที่มีโสตปสาทเป็นที่อาศัย ชื่อว่า
โสตวิญญาณธาตุ. ฆานปสาท ชื่อว่า ฆานธาตุ, คันธารมณ์ ชื่อว่า
คันธธาตุ, จิตที่มีฆานปสาทเป็นที่อาศัย ชื่อว่า ฆานวิญญาณธาตุ.
ชิวหาปสาท ชื่อว่า ชิวหาธาตุ, รสารมณ์ ชื่อว่า รสธาตุ, จิตที่มี
ชิวหาปสาทเป็นที่อาศัย ชื่อว่า ชิวหาวิญญาณธาตุ, กายปสาท ชื่อว่า
กายธาตุ, โผฏฐัพพารมณ์ ชื่อว่า โผฏฐัพพธาตุ, จิตที่มีกายปสาทเป็น
ที่อาศัย ชื่อว่า กายวิญญาณธาตุ. มโนธาตุ 3 ชื่อว่า มโนธาตุ,
ขันธ์ 3 มีเวทนาเป็นต้น สุขุมรูป และนิพพาน ชื่อว่า ธรรมธาตุ,
มโนวิญญาณ แม้ทั้งหมด ชื่อว่า มโนวิญญาณธาตุ, ก็ในข้อนี้ ธาตุ
16 อย่าง เป็นกามาวจร ธาตุ 2 ในที่สุดเป็นไปในภูมิ 4.
จบอรรถกถาธาตุสูตรที่ 1

2. สัมผัสสสูตร

ว่าด้วยความต่างแห่งผัสสะ

[335] พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ ณ พระเชตวัน อาราม
ของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี กรุงสาวัตถี. ณ ที่นั้นแล พระผู้มีพระ-
ภาคเจ้าตรัสเรียกภิกษุทั้งหลาย. . . แล้วได้ตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
ความต่างแห่งผัสสะบังเกิดขึ้นเพราะอาศัยความต่างแห่งธาตุ ดูก่อนภิกษุ
ทั้งหลาย ก็ความต่างแห่งธาตุเป็นไฉน จักขุธาตุ โสตธาตุ ฆานธาตุ
ชิวหาธาตุ กายธาตุ มโนธาตุ นี้เราเรียกว่าความต่างแห่งธาตุ.
[336] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็ความต่างแห่งผัสสะ บังเกิดขึ้น
เพราะอาศัยความต่างแห่งธาตุเป็นไฉน จักขุสัมผัสบังเกิดขึ้นเพราะอาศัย
จักขุธาตุ โสตสัมผัสบังเกิดขึ้นเพราะอาศัยโสตธาตุ ฆานสัมผัสบังเกิดขึ้น
เพราะอาศัยฆานธาตุ ชิวหาสัมผัสบังเกิดขึ้นเพราะอาศัยชิวหาธาตุ โผฏ-
ฐัพพสัมผัสบังเกิดขึ้นเพราะอาศัยกายธาตุ มโนสัมผัสบังเกิดขึ้นเพราะอาศัย
มโนธาตุ ความต่างแห่งผัสสะบังเกิดขึ้นเพราะอาศัยความต่างแห่งธาตุ
อย่างนี้แล.
จบสัมผัสสสูตรที่ 2

อรรถกถาสัมผัสสสูตรที่ 2

พึงทราบวินิจฉัยในสัมผัสสสูตรที่ 2 ดังต่อไปนี้.
บทว่า อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ ได้แก่ผัสสะมีสภาพต่างกัน